تورخم پس از پنجاه روز بن‌بست؛ امید به بازگشایی محدود و نگرانی از تکرار بحران
گذرگاه تورخم، یکی از مهم‌ترین شریان‌های تجاری و انسانی میان افغانستان و پاکستان، پس از پنجاه روز بسته‌بودن، اکنون در آستانه بازگشایی محدود قرار گرفته است؛ بازگشایی‌ای که اگر عملی شود، می‌تواند بخشی از فشار سنگینی را که بر تجارت، اقتصاد، رانندگان و زندگی روزمره هزاران خانواده وارد شده، کاهش دهد. بسته‌شدن این مرز در پی تنش‌های مرزی و اختلافات سیاسی میان افغانستان و پاکستان آغاز شد و اکنون، پس از هفته‌ها صف‌های هزاران‌وسیله نقلیه، اعتراض تاجران و درخواست سازمان ملل، نشانه‌هایی از انعطاف‌پذیری در سمت پاکستان دیده می‌شود؛ اما این گشایش محدود به‌خودیِ خود راه‌حل پایدار نیست و نشانه‌ای روشن از شکنندگی مناسبات میان دو کشور است.
طی این مدت طولانی، تورخم نه‌فقط یک گذرگاه بسته، بلکه نماد توقفِ تعامل اقتصادی و به‌وجودآمدن رکود ناخواسته در دو سوی مرز بود. کامیون‌هایی که حامل میوه، سبزی، مواد غذایی، مواد ساختمانی و حتی محموله‌های دارویی بودند، روزها و هفته‌ها در گرما، سرما و بی‌امکاناتی توقف کردند. گزارش‌های محلی نشان می‌داد که بسیاری از رانندگان از کمبود آب، غذا و امکانات ابتدایی رنج برده‌اند؛ بسیاری دیگر نگران فاسدشدن بار و ازبین‌رفتن سرمایه‌شان بودند. از سوی دیگر، تاجران افغان هشدار می‌دادند که بسته‌بودن طولانی مرز، بازار داخلی افغانستان را با کمبود کالا و افزایش قیمت روبه‌رو کرده است، به‌ویژه اکنون که فصل زمستان نزدیک است و نیاز مردم به مواد گرم‌پوشی، سوخت و غذا بیشتر می‌شود.
در پاکستان نیز پیامدهای اقتصادی و اجتماعی بسته‌ماندن مرز محسوس بود. صدها موتر باربری در بخش‌های خیبر پختونخوا متوقف ماندند و دادوستد روزانه آسیب دید. مقام‌های گمرکی هر دو طرف تأیید کرده‌اند که صف‌ها آن‌قدر طولانی شده بود که مدیریت آن حتی برای نیروهای امنیتی دشوار به‌نظر می‌رسید. این وضعیت فشار زیادی بر اقتصاد منطقه‌ای وارد کرد، زیرا تورخم نه‌تنها محل تبادل کالا میان دو کشور، بلکه بخشی از مسیر ترانزیتی مهم برای کشورهای آسیای میانه نیز به شمار می‌رود.
اکنون اعلامیه‌های اخیر از جانب پاکستان حاکی از آن است که اسلام‌آباد تحت تأثیر درخواست سازمان ملل متحد، در حال بررسی بازگشایی محدود مرز است. معاون صدراعظم و وزیر خارجه این کشور گفته است که از سوی سازمان ملل خواسته شده تا در تصمیم بسته‌نگه‌داشتن مرز تجدیدنظر کند و حداقل اجازه عبور کالاهای ضروری برای افغانستان فراهم شود. او تأکید کرده که پیش از تصمیم نهایی با رئیس‌جمهور کشورش مشورت خواهد کرد. این موضع‌گیری نشان می‌دهد که بازگشایی، اگر هم انجام شود، تابع ملاحظات امنیتی، سیاسی و محاسبات داخلی پاکستان باقی می‌ماند.
برای افغانستان، بازگشایی محدود تورخم در قدم نخست تنفسی موقت است. کمک‌های بشردوستانه، آرد، مواد غذایی، دوا و مواد سوختی، از جمله اقلامی‌اند که در روزهای اخیر کمبود آنها در برخی بازارها احساس می‌شد. بسیاری از تاجران افغان گفته‌اند که تنها بازگشایی محدود و مقطعی نمی‌تواند خسارات انباشته‌شده در پنجاه روز گذشته را جبران کند. آنها خواستار بازگشت کامل روند عادی تجارت، تسهیل گمرکی، ایجاد کانال‌های هماهنگ برای عبور محموله‌ها و پرهیز از استفاده سیاسی از مرزها هستند. در افغانستان، هر بار بسته‌شدن تورخم یک‌بار دیگر ضعف سیاست‌های اقتصادی و شکنندگی وابستگی تجاری به پاکستان را آشکار می‌سازد و بحث‌های جدی درباره ضرورت تنوع‌بخشیدن به مسیرهای تجاری را دوباره برجسته می‌کند.
اما در مسیر بازگشایی نیز چالش‌های جدی وجود دارد. صف‌های طولانی کامیون‌ها، محموله‌های فاسدشدنی، فشارهای امنیتی، ازدحام در دو سوی مرز و نیاز به مدیریت مرحله به مرحلهٔ عبور، همه نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و هماهنگی دوجانبه است. اگر عبور کامیون‌ها بدون نظم و نظارت انجام شود، خطر درگیری‌های مرزی، ازدحام، بروز بحران انسانی میان رانندگان و حتی توقف دوباره مرز دور از تصور نخواهد بود.
بُعد دیگر ماجرا، روابط سیاسی افغانستان و پاکستان است. اسلام‌آباد بارها تأکید کرده که نگرانی‌های امنیتی‌اش مهم‌ترین دلیل مسدود شدن مرز است. در کابل نیز همیشه رویکرد این بوده که پاکستان از مسئله مرز به‌عنوان ابزار فشار سیاسی استفاده می‌کند و پیامدهایش عمدتاً بر مردم افغانستان وارد می‌شود. این اختلاف در برداشت و نگاه، یکی از دلایل تکرارشدن بحران در تورخم در مقاطع مختلف سال‌های اخیر بوده است. هر دو کشور برای جلوگیری از بازتولید تنش‌ها نیازمند یک چارچوب پایدار، شفاف و غیرسیاسی برای مدیریت مرزها هستند؛ چارچوبی که بتواند تضمین کند تجارت، عبور بشردوستانه و حق‌العبور مردم نباید قربانی رقابت‌های امنیتی شود.
تورخم از یک‌سو گذرگاهی اقتصادی است و از سوی دیگر، مرزی سیاسی و امنیتی. این ترکیب پیچیده، آن را به یکی از حساس‌ترین نقاط میان افغانستان و پاکستان تبدیل کرده است. بسته‌بودن طولانی آن نشان داد که در غیاب سازوکارهای اعتمادساز، هر حادثه یا تنش کوچک می‌تواند به توقف کامل جریان تجارت و آسیب‌رسیدن به میلیون‌ها نفر منجر شود. اکنون که پاکستان از امکان بازگشایی محدود سخن گفته، فرصتی به‌وجود آمده است تا دو طرف از این مقطع برای آغاز گفت‌وگوهای جدی‌تر استفاده کنند. همکاری در مدیریت صف‌ها، تسهیل عبور کالاهای بشردوستانه، ایجاد مسیرهای ویژه برای کالاهای فاسدشدنی و توافق روی یک جدول زمانی برای بازگشایی کامل، از جمله مسائلی است که می‌تواند آغازگر کاهش تنش باشد.
از سوی دیگر، نقش سازمان ملل و نهادهای بین‌المللی بسیار حیاتی است. درخواست دبیرخانهٔ سازمان ملل از پاکستان برای تجدیدنظر در تصمیم بسته‌نگه‌داشتن مرز نشان می‌دهد که پیامدهای این بن‌بست تنها محدود به دو کشور نیست، بلکه بخشی از نگرانی‌های جهانی درباره وضعیت بشردوستانه افغانستان نیز محسوب می‌شود. این نهادها می‌توانند در نظارت بر عبور کمک‌ها، تأمین امنیت رانندگان، هماهنگی گمرکی و کاهش تنش‌ها نقش میانجی‌گرانه مؤثر ایفا کنند.
در نهایت، بازگشایی احتمالی تورخم هرچند به‌صورت محدود می‌تواند نقطه عطفی برای کاهش بخشی از فشارهای سنگین پنجاه روز گذشته باشد؛ اما این گشایش زمانی ارزشمند خواهد بود که مقدمه‌ای بر بازگشایی کامل و وابسته به یک سازوکار روشن، پایدار و غیرسیاسی باشد. تورخم اگر قرار است همچنان شریان حیاتی افغانستان باقی بماند، باید از چرخه دائمی باز شدن و بسته شدن رهایی یابد. این امر نه‌تنها مستلزم اراده سیاسی دو کشور، بلکه نیازمند طرحی جامع برای مدیریت مرزی، اعتمادسازی و برقراری یک نظم تجاری قابل پیش‌بینی است.
بازگشایی تورخم می‌تواند امیدی باشد برای جریان دوباره تجارت، عبور کمک‌ها و کاهش مشکلات مردم؛ اما امید زمانی به واقعیت بدل می‌شود که این بازگشایی آخرین حلقه از یک بحران طولانی نباشد، بلکه اولین گام در مسیر ثبات و همکاری پایدار میان دو کشور باشد، نباید از نظر دور داشت که پیوند دادن روابط تجاری با مسائل سیاسی می‌تواند بحران اقتصادی در منطقه به خصوص افغانستان و پاکستان را بیش از هر زمان دیگر متضرر و وارد چرخه بی‌ثباتی‌های بیشتر سازد.
یادداشت اختصاصی
