فعالیت رسانه‌ی و چالش‌های آن در افغانستان

با توجه به اینکه در آستانه روز جهانی خبرنگاران قرار داریم، این پیشه‌ی پر افت و خیز و هیجان انگیز مایه‌ی مباهات عموم سنگرداران این خطه است، پیش از اینکه وارد بحث شویم این روز را به عموم اصحاب رسانه تبریک عرض می‌داریم. افغانستان از جمله كشورهایی است كه خبرنگاران و فعالان رسانه در آن علاوه بر مواجهه با چالش های متداول همكارانشان در دیگر كشورها، سختی مضاعفی را نیز تحمل می كنند و علاوه بر مشكلات حقوقی، مالی، فنی و علمی، تهدیدهای جانی نیز بر این شغل سایه انداخته است.
قانون مطبوعات در افغانستان را می توان سهل ترین قانون برای فعالیت رسانه ای در منطقه دانست كه البته بعد از آن كه حاكمیت متحجران طالبان با آن رویكرد ضد رسانه ای در سال 2001 میلادی در افغانستان سقوط كرد، مدون شد. در این قانون فعال رسانه ای می تواند كار خود را بدون نیاز به دریافت مجوز اولیه شروع كند و سپس تنها با مراجعه به وزارت اطلاعات و فرهنگ، مشخصات رسانه خود مانند نام مدیر مسئول و حوزه فعالیت را اعلام كند.
وضعیت فعلی افغانستان نشان می دهد كه تنها قانون نمی تواند تسهیل كننده فعالیت فعالان خبری باشد و وجود مشكلات متعدد در روند كار خبرنگاری در افغانستان بیانگر آن است كه چیزهای بیشتری نیاز است كه در راس آن امنیت قرار دارد؛ هر چند كار رسانه در ذات خود چالش برانگیز است، اما در افغانستان به دلیل وضعیت ویژه ای كه وجود دارد این چالش ها چندین برابر شده است. طبیعت و ماهیت كار رسانه جزء مشاغل سخت و خطرناك است و حتی در كشورهایی كه مردم عادی آن از مصئونیت و ایمنی اجتماعی بالایی برخوردار هستند، باز خبرنگاران با چالش مواجه اند و حال تصور كنید در افغانستان سختی كار چگونه است.
در كشورهایی كه كمتر اتفاق می افتد شهروندان آنها از مقامات اهانت بشنوند نیز خبرنگاران گاه با اهانت و توهین مواجه می شوند و این موضوع نشانگر آن است كه كار خبرنگاری در اصل ماهیت متفاوت و خطرناك تری نسبت به دیگر مشاغل دارد، وقتی به افغانستان نگاه می كنیم، در حالی كه برای همه شهروندان امنیت وجود ندارد طبیعی است كه كار خبرنگاری ماهیتی خطرناكتر خواهد داشت. مهمترین چالش در برابر جامعه رسانه ای افغانستان عدم امنیت است در دوره موج نوین فعالیت رسانه ها در كشور طی 19 سال گذشته بیش از صد خبرنگار در افغانستان كشته شده اند.
یکی از چالش‌های دیگری که رسانه‌های افغانستان با آن دست و پنجه نرم می‌کند مشکلات مالی است، طی سال‌های اخیر بسیاری از رسانه‌ها در کتگوری‌های مختلف به دلیل کمبود منابع مالی دچار ریزش و تعطیلی شده است. تلویزیون، رادیو، خبرگزاری آنلاین روزنامه و هفته نامه‌های فراوانی در این مدت تعطیل شده است، خبرنگاران در بسیاری از رسانه‌های کشور معاشات به موقع برای شان پرداخت نمی‌گردد، کمترین منابع عایداتی در کشور از آن رسانه‌ها می‌باشد. به همین علت، نمی‌توانند برنامه‌های تولیدی قابل توجهی ارائه نمایند.
مشكل دسترسی به اطلاعات از دیگر چالش های خبرنگاران در افغانستان است، با وجود آنكه از نگاه قانون، رسانه های افغانستان در منطقه بهترین قانون را در اختیار دارند، اما در عمل اطلاعات در دسترس خبرنگاران کمتر قرار می گیرد. تاكنون رسانه ها نتوانسته اند اطلاعاتی از سرنوشت میلیاردها افغانی جمع آوری شده از محل 10 درصد مالیات سیم كارت تلفن های همراه به دست آورند.
هرچند دولت در حمایت از رسانه‌ها و خبرنگاران پرنسیب و دستورالعمل‌های خاصی را روی دست گرفته است؛ اما نظارت سلسله مراتبی در جهت شفافیت دسترسی به اطلاعات وجود ندارد، بعضی از نهادهای دولتی، بدون درنظرداشت اصول دسترسی به اطلاعات، محدودیت‌هایی را فرا راه اطلاع رسانی رسانه‌ها و خبرنگاران وضع می‌کنند که این خود چالشی است جهت کسب اطلاعات رسانه‌ی.
از طرف دیگر با چالش هایی در درون رسانه نیز مواجه هستیم كه رابطه خبرنگار و صاحب رسانه حرفه ای نیست و صاحبان رسانه های خصوصی و حتی دولتی افرادی هستند كه درباره كار رسانه تخصص لازم را ندارند، بخش زیادی از رسانه های خصوصی با اهداف تجاری، حزبی یا حداقل كار نمایشی ایجاد شده اند كه خود نقض حقوق خبرنگاران و رسانه ها را فراهم می كند. شماری از خبرنگاران ماه ها حقوق خود را دریافت نكرده اند و صاحب امتیاز رسانه با افراد خود با خشونت رفتار نموده و در برخی موارد حتی آنها را ضرب و شتم كرده اند كه می شود از این مشكلات به عنوان معضل درون سازمانی رسانه ها یاد كرد. همینطور تعدادی از شاغلان رسانه، تخصص و تجربه لازم برای این فعالیت را ندارند و از بخش های دیگر وارد این حوزه شده اند كه كاركرد آنها مشكلاتی را به همراه داشته است.

آزادی بیان رسانه یك سكه دو رو است، رخ اول آن بازتاب چالش ها، مشكلات و مطالبات مردم است و رخ دیگر آن به دولت و مجریان قانون بر می گردد كه چقدر گوش شنوا داشته باشند برای اصلاحی مبتنی بر اطلاعات منتشر شده، بطور مثال یك رسانه در باره قتل یكی از رئیسان جمهوری سابق افغانستان تحقیقاتی انجام داد كه در آن یك مقام دولتی متهم شده بود، اما نشر این تحقیق باعث نشد كه این مقام از كارش تعلیق شود یا مورد بازپرسی قرار گیرد، بلكه بدون هیچ گونه برخوردی بی خیال به كار خود ادامه داد و این آزاد بیان بدون ابزاری قانونی برای پیگیری اصل بیان به تنهایی كافی نیست.
در زمان دولت وحدت ملی نام «ستون پنجم» به عنوان همكار با تروریست های بیرونی در داخل رواج یافته كه در واقع با مخالفان دولت در حملات علیه نهادهای دولتی همكاری می كردند، برخی موارد ثابت شد كه افرادی از مقامات بلند پایه نظامی در آن دخالت داشته اند اما هیچگاه از آنها بازپرسی نمی شود كه چرا این كار را كرده اند.
رسیدگی نكردن به این چالش ها مشكلات عمده فعالان رسانه می‌باشد؛ زیرا رسانه ها با این چالش ها روزانه مواجه اند و حجم رویدادها به حدی است كه فرصت بازبینی و تعقیب یك موضوع برای اجرا یا خاتمه داستان پیدا نمی شود و نهادهای عدلی و قضایی هم در جریان قرار نمی گیرند، افرادی هستند كه اجازه نمی دهند چنین مواردی به گوش شخصیت های اصلی كشور برسد و فساد به حدی گسترده است كه رسانه ها آنچه را بازتاب می دهند، محور اصلی فساد نیست و آنها به محور اصلی دسترسی ندارند.
با این حال، شهروندان افغانستان هنوز هم به رسانه ها اعتماد دارند و برای حل مشكلات خود به رسانه ها به عنوان گزینه آخر مراجعه می كنند، اما رسانه ها تاكنون نتوانسته اند هسته‌ی قدرت را در این موارد پاسخ گو سازند. منافع ملی در افغانستان تعریف های فراوان دارد و در برخی موارد و حلقه های كوچك تر مشكلاتی وجود دارد كه تعریفی واضحی از منافع ملی نداریم و همین مشكل دامن رسانه ها را نیز گرفته است، رسانه ها و شهروندان افغان پاسداری از منافع ملی را باور دارند اما در جایی كه منافع ملی تعریف ویژه ای پیدا می كند در آن جا اتهامات برای عدم رعایت منافع ملی كه تعریفی مشخص هم ندارد، بوجود می آید.
به عنوان مثال در زمان نشر سرود ملی كه مردم به پا می خیزند و یك نفر به پا نمی خیزد، در قانون افغانستان تعریفی نیست كه این شخص كار غیر قانونی كرده است یا نه؟ آیا منافع ملی را نقض كرده یا نه؟ و چنین موضوعی بحث برانگیز می شود و گمانه زنی های فردی در این مورد شكل می گیرد و اتهامات پیدا می شود. هر دولتی از جمله دولت افغانستان باید منافع ملی را در حلقه های كوچك تر نیز تعریف كند تا مشخص شود كه كدام كار هم راستا با منافع ملی و كدام كار خلاف منافع ملی است تا رسانه بتواند از نقض آن جلوگیری كند.
اغلب دشواری های كار خبرنگاران در افغانستان، شباهت زیادی به مشكلات دیگرهمكاران شان در دنیا دارد اما نگرانی از كشته شدن در انفجار و درگیری در این كشور با توجه به این كه خط مرزی روشنی بین مناطق جنگی و امن وجود ندارد و یا ترور توسط فرد یا افرادی كه از نوشته ها خوشش نیامده است به این چالش ها در افغانستان رنگ خون داده است كه این كمی ترسناك تر از عدم دریافت حقوق ماهانه است.