دسترسی به اطلاعات در افغانستان؛ از آرزو تا واقعیت
بیستوهشتم سپتمبر مصادف است با روز جهانی دسترسی به اطلاعات؛ روزی که سازمان ملل آن را برای تأکید بر این اصل بنیادین اعلام کرده است که دانستن حق هر انسان است. در جهانی که هر لحظه با موجی از دادهها و اخبار روبهرو هستیم، دسترسی به اطلاعات شفاف و درست دیگر یک امتیاز نیست، بلکه ضرورتی حیاتی برای بقای جوامع، تحقق عدالت و آگاهی از اوضاع کشور است.
این روز فرصتی است تا همه کشورها بار دیگر بیندیشند که چقدر در عمل به حق دسترسی به اطلاعات مردم پایبندند و چقدر راه و مسیر را برای آزادسازی جریان سالم اطلاعات هموار کردهاند. اما وقتی این موضوع را در بستر افغانستان مرور کنیم، اهمیت آن چند برابر میشود. افغانستان کشوری است که بیش از چهار دهه جنگ و بحران، تار و پود زندگی اجتماعی و سیاسی آن را درهم تنیده و نهادهایش را فرسوده کرده است. با تغییر نظام و محدود شدن فعالیتهای مدنی و رسانهای، یکی از بزرگترین دغدغههای مردم امروز افغانستان این است که از کجا باید خبر درست بگیرند؟ کدام روایت را باید باور کنند؟ و چطور میتوانند از پشت پردهی تصمیمهایی که مستقیماً بر زندگیشان تأثیر دارد آگاه شوند؟
رسانهها در هر جامعهای نقش پل میان مردم و واقعیت را دارند. خبرنگار مانند چراغی است که تاریکی را میشکافد تا جامعه کورکورانه در تاریکی حرکت نکند. اما در افغانستان امروز، این چراغ بیش از هر زمان دیگر در خطر خاموش شدن است. بسیاری از رسانههای مستقل مجبور به تعطیلی شدهاند، شمار زیادی از خبرنگاران یا کشور را ترک کردهاند یا در داخل با تهدید و فشار زندگی میکنند. دسترسی به منابع آزاد اطلاعاتی محدود شده و هر خبری که منتشر میشود، زیر ذرهبین نهادهای مختلف قرار دارد.
نتیجه این وضعیت روشن است؛ مردم در میان سیلی از شایعات، تبلیغات جهتدار و اخبار نیمهبند گرفتار میشوند که از سوی جریانهای سیاسی نشر و پخش میگردد و نمیدانند چه چیزی حقیقت دارد و چه چیزی ساخته و پرداختهی ذهن یک گروه یا جریان خاص است. روز جهانی دسترسی به اطلاعات دقیقاً برای چنین وضعیتهایی معنا پیدا میکند. این روز یادآوری میکند که حق دسترسی به اطلاعات، تنها یک بحث روشنفکرانه یا موضوع سیاسی نیست. برای مردم افغانستان، این حق به معنای نجات از تاریکی و دسترسی به نوری است که میتواند زندگی روزمرهی آنها را روشنتر کند.
کشاورزی که نداند سیاستهای اقتصادی کشور چه سمتوسویی دارد، در تصمیمهایش دچار سردرگمی میشود. دانشآموزی که نتواند آزادانه به منابع علمی و آموزشی دسترسی داشته باشد، از قافلهی پیشرفت جهانی عقب میماند. مادری که از وضعیت خدمات بهداشتی در منطقهاش بیخبر بماند، ممکن است سلامت فرزندش به خطر بیفتد. همین مثالهای ساده نشان میدهد که دسترسی به اطلاعات، یک نیاز اساسی برای بقا و رفاه مردم است.
اما چرا در افغانستان دسترسی به اطلاعات درست چنین دشوار است؟ یکی از دلایل اصلی، نبود تضمین عملی برای آزادی رسانهها و امنیت خبرنگاران است. در شرایطی که خبرنگار نمیتواند به هر محل و منطقه برای تهیه خبر سفر کند و داشتن دوربین فیلمبرداری جرم انگاشته شود و هر روز دوربینهایش توسط پلیس بررسی گردد، طبیعی است که هر لحظه بیم تهدید یا سانسور دارد و نمیتواند با اطمینان و بیطرفی روایتهای واقعی را بازگو کند.
از سوی دیگر، رقابت گروههای سیاسی و منافع خارجی نیز سبب میشود که روایتهای جعلی و تبلیغاتی در فضای مجازی و رسانهای پررنگتر از حقیقت جلوه کند. در چنین فضایی، مردم نهتنها از خبر موثق محروم میشوند، بلکه اعتمادشان به رسانهها نیز از بین میرود. وقتی اعتماد فرو بریزد، جامعه در برابر شایعات و اطلاعات غلط آسیبپذیرتر میشود. خبر اگر رنگ یک گروه یا جریان خاص را به خود بگیرد، دیگر خبر نیست؛ بلکه تبدیل به ابزار تبلیغاتی میشود.
مردم افغانستان امروز علاوه بر سایر نیازها، نیازمند اخباری هستند که بیطرفانه و بدون تعصب منتشر شود؛ خبرهایی که نه برای تقویت قدرت یک جریان، بلکه برای روشن کردن ذهن مردم ارائه گردد. بیطرفی در خبر به معنای چشم بستن بر حقیقت نیست، بلکه به معنای این است که خبرنگار و رسانه تلاش کنند حقیقت را آنطور که هست نشان دهند، نه آنطور که صاحبان قدرت میخواهند.
اگر دسترسی به اطلاعات و آزادی رسانه تضمین شود، مردم افغانستان میتوانند تصویر واقعیتری از جامعهی خود داشته باشند. وقتی مردم بدانند منابع کشورشان چگونه مدیریت میشود، وقتی آمار دقیق از وضعیت اقتصادی و اجتماعی در دسترس باشد، وقتی تصمیمهای سیاسی پشت درهای بسته باقی نماند، آنگاه جامعه میتواند مسیر آگاهانهتری برای آیندهی خود انتخاب کند. در غیر این صورت، آینده همچنان در هالهای از ابهام باقی خواهد ماند.
روز جهانی دسترسی به اطلاعات باید برای افغانها یادآور این واقعیت باشد که آگاهی و دانستن نهتنها حق آنهاست، بلکه مسئولیت مشترک همه است. کشورهای منطقه، جامعهی جهانی، نهادهای بینالمللی و بهویژه قدرت سیاسی حاکم بر افغانستان، وظیفه دارند شرایطی فراهم کنند که مردم بتوانند آزادانه و بدون ترس به اطلاعات دسترسی داشته باشند؛ زیرا جامعهای که از حقیقت محروم بماند، دیر یا زود قربانی دروغها و سوءاستفادهها خواهد شد.
در پایان باید گفت که روز جهانی دسترسی به اطلاعات، تنها یک مناسبت تقویمی نیست. برای افغانستان این روز نماد یک آرزوست؛ آرزوی جامعهای که در آن حقیقت پنهان نشود، خبرنگار از نوشتن هراس نداشته باشد و مردم بتوانند با اعتماد به اخبار بیطرفانه، مسیر آیندهی خود را آگاهانه بسازند. اگر این آرزو برآورده نشود، افغانستان همچنان در چرخهی تاریکی و بیاعتمادی باقی خواهد ماند؛ اما اگر این حق بنیادی جدی گرفته شود، شاید بتوان گامی کوچک اما سرنوشتساز به سوی آیندهای روشنتر برداشت.
نویسنده: شکیب احمد سروش
