هشتادمین سالگرد تاسیس سازمان ملل؛ بررسی عملکرد نهاد حفظ صلح و امنیت جهانی
سازمان ملل متحد در سال ۱۹۴۵ و در پی ویرانی‌های گسترده جنگ جهانی دوم تأسیس شد تا با هدف جلوگیری از تکرار فجایع بزرگ، حفظ صلح و امنیت بین‌المللی، حمایت از حقوق بشر و توسعه همکاری‌های چندجانبه فعالیت کند. در سال ۲۰۲۵، این نهاد جهانی هشتادمین سالگرد تأسیس خود را جشن می‌گیرد، در حالی که جهان با چالش‌های پیچیده‌تر و نوینی روبه‌روست. این مقاله مروری بر دستاوردها، چالش‌ها و چشم‌انداز آینده سازمان ملل در طول هشت دهه فعالیت ارائه می‌دهد.
نمایندگان ۵۱ کشور در ۲۶ جون سال ۱۹۴۵ در شهر سانفرانسیسکوی امریکا منشور سازمان ملل متحد را به‌منظور تأسیس این سازمان، امضا کردند.منشوری که تعهد اعضا به حفظ صلح، احترام به حقوق بشر و همکاری‌های بین‌المللی را تضمین می‌کند. این نهاد در پاسخ به جنگی ایجاد شد که بیش از ۶۰ میلیون کشته، معادل سه فیصد از جمعیت جهان در آن زمان، بر جای گذاشت ودنیا را در بهت و نابسامانی فرو برد.
یکی از ارکان اصلی سازمان ملل، شورای امنیت است که مأموریت حفظ صلح و امنیت را بر عهده دارد. طی هشت دهه، سازمان ملل بیش از ۷۰ مأموریت حافظ صلح در مناطق مختلف جهان از بوسنی و رواندا گرفته تا افغانستان و سودان جنوبی انجام داده است. همچنین نقش میانجی‌گری در حل بحران‌های منطقه‌ای ایفا کرده است. با این حال، ساختار شورای امنیت و حق وتوی پنج عضو دائم، گاه منجر به بن‌بست در تصمیم‌گیری‌ها شده و از کارایی آن کاسته است.
از تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ تا تأسیس دادگاه‌های بین‌المللی، سازمان ملل نقش مهمی در توسعه و حمایت از حقوق بشر ایفا کرده است. شورای حقوق بشر و نهادهای تخصصی سازمان ملل، مانند کمیسیون حقوق بشر، به حمایت از حقوق مدنی، سیاسی و اقتصادی در سراسر جهان پرداخته‌اند. با این حال، سیاسی شدن شورای حقوق بشر و عدم اجرای کامل برخی قطعنامه‌ها از چالش‌های مهم این حوزه بوده است.
سازمان ملل با تعیین اهداف توسعه هزاره (MDGs) و اهداف توسعه پایدار (SDGs)، برنامه‌های گسترده‌ای برای رفع فقر، بهبود آموزش و بهداشت، و کاهش نابرابری اجرا کرده است. موفقیت‌هایی چون کاهش فقر شدید و ارتقاء شاخص‌های بهداشتی در کشورهای در حال توسعه حاصل این تلاش‌هاست. اما نابرابری‌های اقتصادی و کمبود منابع مالی همچنان مانع تحقق کامل این اهداف هستند.
سازمان جهانی صحت (WHO) به عنوان یکی از نهادهای تخصصی سازمان ملل، در مبارزه با بیماری‌هایی مانند آبله، ایدز، مالاریا و اخیراً کووید-۱۹ نقش کلیدی داشته است. با وجود موفقیت‌های چشمگیر، انتقاداتی درباره واکنش‌های کند یا ناکافی در برخی بحران‌ها به این نهاد وارد شده است.
سازمان ملل از کنفرانس ریو ۱۹۹۲ تا توافق پاریس ۲۰۱۵ تلاش کرده تا همکاری بین‌المللی برای مقابله با تغییرات اقلیمی را تقویت کند. ایجاد کنوانسیون‌ها و توافق‌نامه‌های زیست‌محیطی، افزایش آگاهی عمومی و فشار بر کشورها برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای از دستاوردهای مهم است. اما همچنان برخی کشورها به تعهدات خود پایبند نیستند و مسائل اقتصادی مانع پیشرفت سریع‌تر شده است.
سازمان ملل با وجود دستاوردهای متعدد، با انتقاداتی نظیر ناکارآمدی در برابر منافع قدرت‌های بزرگ، ساختار غیر دموکراتیک شورای امنیت، و سیاسی شدن برخی نهادها مواجه بوده است. همچنین در مواردی مانند نسل‌کشی رواندا و منازعات بوسنی، عملکرد سازمان به شدت مورد سوال قرار گرفت.
هشتادمین سال فعالیت سازمان ملل فرصتی برای بازنگری در مأموریت‌ها و ساختار این نهاد است. با ظهور تهدیدات نوین مانند هوش مصنوعی، بحران‌های مهاجرتی، شکاف دیجیتل و تغییرات اقلیمی، نیاز به اصلاحات گسترده در حکمرانی جهانی بیش از پیش احساس می‌شود. دبیرکل فعلی سازمان، آنتونیو گوترش، تأکید کرده که باید حکمرانی جهانی بازتعریف و تقویت شود. خواست کشورهای در حال توسعه برای اصلاح ساختار شورای امنیت و افزایش سهم آنها در تصمیم‌گیری‌های بین‌المللی، یکی از مطالبات اصلی جامعه جهانی است.
سازمان ملل متحد در طول هشتاد سال گذشته نقشی سازنده در حفظ صلح، توسعه و ترویج حقوق بشر ایفا کرده است. اما برای باقی ماندن به‌عنوان نهادی کارآمد و مشروع در جهان متغیر امروز، نیازمند اصلاحات ساختاری، تقویت مشارکت همه کشورها و انطباق با چالش‌های نوین جهانی است. تنها با همکاری و اراده مشترک اعضا می‌توان آینده‌ای صلح‌آمیزتر، عادلانه‌تر و پایدارتر رقم زد.
نویسنده: حسنیه سادات مهدوی
