کتاب؛ سکوتی که جامعه را می‌سازد
کتاب در جهان امروز، بیش از هر زمان دیگری، به نمادی از آرامش، اندیشه و هویت فرهنگی تبدیل شده است. در روزگاری که فناوری با شتابی سرسام‌آور، شیوه‌های ارتباط، آموزش و حتی تفریح را دگرگون کرده، کتاب همچنان چون نقطه‌ای ثابت در مدار تغییرات ایستاده است؛ نقطه‌ای امن که انسان می‌تواند هر زمان خواست به آن پناه ببرد. روز «کتاب، کتاب‌خوانی و کتاب‌دار» فرصتی است برای تأمل دوباره بر این حقیقت که کتاب، برخلاف بسیاری از ابزارهای موقت و گذرای عصر دیجیتال، همچنان سرمایه‌ای ماندگار برای رشد فردی و اجتماعی است.
امروز، بیش از هر دوره‌ای، مفهوم «خواندن» به چالش کشیده شده است. شبکه‌های اجتماعی با جریان بی‌پایانی از تصاویر و جملات کوتاه، حوصلهٔ ذهنی ما را فرسوده کرده‌اند و گویی مغز انسان در حال عادت کردن به مصرف محتواهای تند و گذراست. در چنین شرایطی، کتاب یک عمل مقاومت فرهنگی به حساب می‌آید؛ مقاومتی در برابر سطحی‌نگری، شتاب‌زدگی و فراموشی. مطالعه، ذهن را به تمرکز وامی‌دارد، حافظه را تقویت می‌کند، تحلیل را به انسان می‌آموزد و قدرت قضاوت را افزایش می‌دهد. کتاب، برخلاف بسیاری از محتواهای دیجیتال، از ما می‌خواهد مکث کنیم، بیندیشیم و قدم‌به‌قدم با نویسنده همراه شویم.
اما کتاب بدون حضور خواننده معنایی ندارد. آنچه به کتاب جان می‌بخشد، تمرکز عمیق و حضور خواننده در هنگام مطالعه است که سطرها را دنبال می‌کند. کتاب‌خوانی، تنها فعالیتی فردی نیست؛ یک رفتار فرهنگی است که اثرات آن در سطح جامعه دیده می‌شود. جوامعی که مردم آن مطالعه می‌کنند، گفت‌وگوهای عمیق‌تری دارند، در برابر شایعات و اخبار غلط مقاوم‌ترند و با سرعت بیشتری پیشرفت می‌کنند. کتاب‌خوانی ساختار ذهنی انسان را تقویت می‌کند و به او کمک می‌کند دنیای اطرافش را هوشمندانه‌تر درک کند. از این نظر، روز کتاب‌خوانی تنها یک بزرگداشت نیست؛ دعوتی عمومی برای احیای یکی از مهم‌ترین رفتارهای فرهنگی بشر است.
در کنار کتاب و خواننده، نقش کتاب‌دار جایگاهی حیاتی دارد؛ نقشی که اغلب کمتر دیده شده و به درستی قدرشناسی نشده است. کتاب‌دار، تنها نگهبان قفسه‌ها یا مسئول ثبت امانت‌ها نیست؛ او فردی آگاه، آموزش‌دیده و متخصص است که می‌تواند راه را برای یافتن بهترین منابع علمی، تاریخی، ادبی و فرهنگی نشان دهد. بسیاری از پژوهش‌ها، پروژه‌ها و حتی ایده‌های خلاقانه، بدون راهنمایی یک کتاب‌دار کاربلد شاید هرگز شکل نمی‌گرفت. کتاب‌دار همچون معلمی بی‌ادعا، پشت صحنهٔ رشد فکری جامعه ایستاده است. کتابخانه‌ها با وجود او زنده می‌مانند و مسیر دانش با تلاش او هموار می‌شود.
کتابخانه‌ها نیز امروز نیازمند روایت تازه‌ای از نقش خود هستند. دیگر نمی‌توان آن‌ها را صرفاً مکانی برای امانت گرفتن کتاب دانست. کتابخانهٔ مدرن، فضای گفت‌وگو، یادگیری، تعامل، پژوهش و حتی خلاقیت است. این فضا می‌تواند محلی باشد برای برگزاری نشست‌های ادبی، نمایشگاه‌های محلی، فعالیت‌های کودک و نوجوان، کارگاه‌های آموزشی و بسیاری از مناسبت‌های فرهنگی دیگر. کتابخانه‌ها می‌توانند پیونددهندهٔ نسل‌ها باشند؛ جایی که کودک نخستین دوستی‌اش با کتاب را تجربه می‌کند، نوجوان مسیر علاقه‌مندی‌های ذهنی‌اش را پیدا می‌کند و بزرگسال فرصتی برای اندیشیدن و یادگیری دوباره می‌یابد.
با این حال، کتابخانه و کتاب‌دار بدون حمایت مردم و مسئولان نمی‌توانند نقش واقعی خود را ایفا کنند. ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی نیازمند برنامه‌های پایدار، تبلیغ هوشمندانه و زیرساخت‌های فرهنگی مناسب است. همان‌طور که جامعه برای ورزش، تفریح، خرید یا حتی شبکه‌های اجتماعی هزینه و زمان اختصاص می‌دهد، باید برای مطالعه نیز فضا و امکانات فراهم شود. ایجاد کتابخانه‌های محلی، حمایت از کتابخانه‌های مدارس، دسترس‌پذیرتر کردن کتابخانه‌های عمومی، و به‌روزرسانی منابع آن‌ها می‌تواند جامعه‌ای پویا و آگاه‌تر بنا کند.
فرهنگ مطالعه از خانه آغاز می‌شود. اینکه در خانه چه تصویری از کتاب می‌سازیم، بسیار مهم‌تر از آن است که چقدر درباره فواید خواندن صحبت می‌کنیم. کودکی که والدینش را در حال مطالعه می‌بیند، با کتاب رابطه‌ای احساسی و طبیعی برقرار می‌کند. نوجوانی که در مدرسه کتاب‌های خوب معرفی می‌شود، به مرور مسیر فکری خود را پیدا خواهد کرد. بزرگسالی که کتاب را در برنامهٔ روزانه‌اش جای می‌دهد، ذهنی فعال‌تر، آرام‌تر و در برابر استرس مقاوم‌تر خواهد داشت. مطالعه عادتی است که اگر درست کاشته شود، تا پایان عمر در انسان ریشه می‌دواند.
در روز کتاب و کتاب‌خوانی، شاید لازم باشد از خودمان بپرسیم آخرین کتابی که خواندیم چه بود؟ آیا کودک یا نوجوانی در اطراف ما هست که بتوانیم او را با کتاب آشنا کنیم؟ آیا می‌توانیم به جای یک پیام یا پست زودگذر، کتابی به کسی هدیه بدهیم؟ گاهی اثر یک کتاب خوب بر زندگی یک نفر، بیش از هزاران توصیه و نصیحت است.
این روز، یادآور ارزش کسانی است که زندگی‌شان را وقف نگهداری و گسترش دانش کرده‌اند؛ از نویسندگانی که کلمات را می‌آفرینند، تا کتاب‌دارانی که از آن محافظت می‌کنند، و خوانندگانی که آن را زنده نگه می‌دارند. کتاب فقط یک شیء نیست؛ پلی است میان نسل‌ها، میان فرهنگ‌ها و میان انسان‌ها. بدون کتاب، بخش بزرگی از تاریخ، اندیشه و تجربهٔ بشر از میان می‌رود و با مطالعه آن فرهنگ‌ها زنده و پویا می‌شوند.
در نهایت، روز «کتاب، کتاب‌خوانی و کتاب‌دار» فرصتی است برای اینکه از نو به رابطه خود با دانایی فکر کنیم. کتاب به ما یاد می‌دهد که جهان تنها آنچه می‌بینیم نیست؛ لایه‌هایی عمیق‌تر، پنهان‌تر و جذاب‌تر در پشت هر واقعیت وجود دارد. مطالعه، دریچه‌ای است برای کشف این لایه‌ها. اگر می‌خواهیم جامعه‌ای آگاه، مستقل، خلاق و پرسش‌گر داشته باشیم، باید کتاب را دوباره به زندگی روزمره بازگردانیم. کافی است یک کتاب برداریم و چند صفحه بخوانیم؛ همین چند صفحه نخستین قدم در مسیر آینده‌ای روشن‌تر است.
نویسنده: محمد امین فرهمند
