بندر چابهار و کاهش وابستگی افغانستان به خطوط تجاری پاکستان 

پس از سبوتاژ خط فرضی دیورند و الحاق آن در جمع پاکستان، افغانستان دسترسی خود به دریا را از دست داد. این موضوع باعث شد افغانستان برای ترانزیت کالاهای خود از مسیرهای دریایی و زمینی، وابستگی شدیدی به پاکستان پیدا کند و ناگزیر به اعطای امتیازات مختلف به این کشور شود. بندر کراچی که پیش از این بخشی از خاک افغانستان محسوب می‌شد، می‌توانست مسیرهای تجاری دریایی و زمینی را به صورت رایگان در اختیار تاجران افغان قرار دهد؛ اما اکنون تجار افغان مجبورند برای دریافت کالاهای خود از دریا، مالیات جداگانه‌ای پرداخت کنند و سپس برای عبور از خاک پاکستان نیز هزینه‌های اضافی متحمل شوند.

پاکستان که از نیاز مبرم افغانستان به گذرگاه‌های تجاری خود آگاه است، در مواقع تنش‌های سیاسی، این مسیرها را مسدود می‌کند. این اقدامات به ویژه در دوره حکومت سرپرست افغانستان تشدید شده است، زیرا اختلافات دو کشور بر سر مسئله (تی‌تی‌پی) باعث افزایش تنش‌ها شده است. در نتیجه، کالاهای تجاری افغانستان، به ویژه محصولات فاسدشدنی مانند میوه و سبزیجات، در مرزها باقی می‌ماند و خسارات اقتصادی قابل توجهی به کشور وارد می‌شود.

اخیراً یکی از مقامات حکومت سرپرست افغانستان اعلام کرده است که برای کاهش وابستگی به یک مسیر تجاری واحد، باید از بندر چابهار به‌صورت گسترده استفاده شود. این در حالی است که جنگ اوکراین نیز مسیرهای ترانزیتی روسیه به اروپا را مختل کرده و مشکلات تجاری افغانستان را تشدید نموده است.

بندر چابهار نزدیک‌ترین مسیر دسترسی افغانستان به آب‌های آزاد است و فاصله آن تا مرزهای افغانستان در مقایسه با بندر کراچی کمتر است. این بندر می‌تواند به کانون اصلی ترانزیت کالاهای افغانستان تبدیل شود. همچنین، چابهار کوتاه‌ترین مسیر دسترسی کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی به آب‌های آزاد محسوب می‌شود و از این رو از اهمیت ژئوپلیتیکی بالایی برخوردار است.

در ماه می ۲۰۱۶، موافقت‌نامه سه‌جانبه‌ای بین افغانستان، ایران و هند امضا شد که استفاده افغانستان از بندر چابهار را تسهیل کرد. بر اساس این توافق، افغانستان می‌تواند کالاهای صادراتی خود را به هند و سایر کشورها ارسال کند و واردات مورد نیاز خود را نیز از این مسیر انجام دهد. این موافقت‌نامه بر تقویت همکاری‌های اقتصادی سه کشور در سطح منطقه‌ای و جهانی تأکید دارد. علاوه بر این، دسترسی افغانستان به آب‌های آزاد از طریق چابهار، مطابق با کنوانسیون حقوق دریاها (۱۹۸۲)، به عنوان یک کشور محصور در خشکی تضمین شده است.

بندر چابهار که در جنوب شرقی ایران و در کرانه دریای عمان واقع شده، تنها بندر اقیانوسی ایران محسوب می‌شود. ایران حدود سه دهه پیش این بندر را به عنوان منطقه ویژه اقتصادی معرفی کرد و در سال ۲۰۰۳ با هند برای توسعه آن به توافق رسید. با این حال، تحریم‌های غرب به رهبری امریکا و برخی موانع دیگر، مانع از رشد کامل این بندر در تجارت منطقه‌ای شده است.

ایران تلاش کرده است تا چابهار را به مرکز ارتباط تجاری آسیای مرکزی با خلیج فارس، جنوب آسیا و شرق دور تبدیل کند. همچنین، فعال‌سازی کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب از طریق این بندر، مسیر ترانزیتی جدیدی را برای افغانستان، کشورهای آسیای میانه و هند فراهم می‌کند. این مسیر حدود ۷۰۰ کیلومتر به مرکز افغانستان نزدیک‌تر از بندر کراچی است و هزینه‌های حمل‌ونقل را کاهش می‌دهد.

در سال‌های اخیر، هند علاقه بیشتری به سرمایه‌گذاری در چابهار نشان داده است. در ماه می ۲۰۲۳، هند یک موافقت‌نامه ۱۰ ساله با ایران برای بهره‌برداری از این بندر امضا کرد و متعهد شد ۱۲۰ میلیون دالر برای توسعه زیرساخت‌ها و ۲۵۰ میلیون دالر به عنوان خط اعتباری در اختیار ایران قرار دهد. هند که به دنبال مسیرهای جدید ترانزیت برای تجارت با آسیای مرکزی است، چابهار را گزینه مناسبی می‌داند.

با این حال، تحریم‌های امریکا علیه ایران و قرار گرفتن این کشور در لیست سیاه گروه اقدام مالی (FATF) مانع اصلی پیشرفت این پروژه است. این تحریم‌ها دسترسی ایران به سیستم مالی جهانی (سویفت) را محدود کرده و تجارت با ایران را برای سایر کشورها پرریسک ساخته است. اخیراً امریکا هشدار داده است که هرگونه معامله با ایران ممکن است منجر به تحریم شود. اگرچه هند برای معافیت تحریم‌های چابهار تلاش می‌کند، اما حجم تجارت خود با ایران را کاهش داده است.

رقابت بین بندر چابهار و گوادر پاکستان نیز از عوامل تأثیرگذار بر آینده این پروژه است. این دو بندر تنها ۷۲ کیلومتر با یکدیگر فاصله دارند. چین با سرمایه‌گذاری ۶۲ میلیارد دالری در قالب پروژه کریدور اقتصادی چین-پاکستان (CPEC)، گوادر را به یک بندر مدرن مجهز کرده است. در مقابل، سرمایه‌گذاری هند در چابهار احتمالاً از ۵۰۰ میلیون دالر فراتر نخواهد رفت.

با وجود چالش‌ها، چابهار برای افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی اهمیت استراتژیک دارد. اخیراً ازبکستان نیز به موافقت‌نامه سه‌جانبه ۲۰۱۶ پیوسته است. اگرچه توسعه چابهار کند پیش می‌رود، اما این بندر می‌تواند وابستگی انحصاری افغانستان به پاکستان را کاهش دهد و جایگزین مناسبی برای ترانزیت کالاهای این کشور باشد.

یادداشت اختصاصی / خبرگزاری سریع