علل شکست امریکا در افغانستان؛ عدم درک صحیح از واقعیت‌های اجتماعی
نیروهای امریکایی در افغانستان با دو چالش عمده مواجه بودند: از یک سو، رویارویی با گروهی که کاخ سفید آن را دشمن می‌پنداشت اما قادر به شکست کامل آن نبود، و از سوی دیگر، وابستگی به متحدان ضعیفی که علیه طالبان می‌جنگیدند و قرار بود پایه‌های حکومت جدید را پس از سقوط طالبان تشکیل دهند. این وضعیت، امکان ایجاد یک دولت مستقل و پایدار را پس از فروپاشی طالبان تضعیف کرد و به آن‌ها این باور را داد که در صورت تداوم مقاومت، می‌توانند بار دیگر امارت اسلامی افغانستان را احیا کنند.
تأثیر محدود قدرت نظامی در تغییر رژیم‌ها
تعداد نیروهای نظامی و حجم تجهیزات به‌کارگرفته‌شده در افغانستان، عامل تعیین‌کننده‌ای در نتیجه نهایی نبود. امریکا در ویتنام نیز با وجود استفاده بی‌سابقه از نیروهای نظامی و بمباران گسترده (۴.۶ میلیون تن بمب، معادل ۵۰ درصد بیشتر از کل بمب‌های استفاده‌شده در جنگ جهانی دوم)، نتوانست اطاعت مردم این کشور را جلب کند. در اوج جنگ ویتنام (۱۹۶۸)، بیش از نیم میلیون سرباز امریکایی در این کشور حضور داشتند، اما با افزایش تعداد نیروهای امریکایی، مقاومت جبهه آزادی‌بخش ملی (ویت‌کنگ) نیز شدت یافت. تا زمان خروج امریکا در سال ۱۹۷۳، حدود ۵۸ هزار نظامی امریکایی و بیش از ۳ میلیون ویتنامی (شامل غیرنظامیان و نظامیان) کشته شده بودند.
در مقایسه با ویتنام، تلفات امریکا در افغانستان (۲۰۰۱–۲۰۲۱) به‌مراتب کمتر بود، اما این جنگ پس از ویتنام، دومین جنگ پرهزینه امریکا از نظر تلفات و هزینه‌های نظامی محسوب می‌شود.
اشتباه راهبردی: ساده‌انگاری در اشغال افغانستان
عملیات اولیه اشغال افغانستان که با حداقل تلفات همراه بود (تنها ۱۲ کشته در پاییز ۲۰۰۱)، این تصور نادرست را ایجاد کرد که کنترل افغانستان آسان خواهد بود. اما بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۲، بیش از هزار سرباز امریکایی در درگیری‌های زمینی کشته شدند. با وجود کاهش تلفات در سال‌های بعد، جنگ تا سال ۲۰۲۱ ادامه یافت. از سال ۲۰۱۵، نیروهای امنیتی افغانستان مسئولیت عملیات زمینی را بر عهده گرفتند و امریکا تنها از آن‌ها پشتیبانی هوایی می‌کرد.
در سال ۲۰۲۰، دولت ترامپ پس از مذاکراتی در قطر، توافقنامه دوحه را با طالبان امضا کرد و متعهد به خروج نیروهایش تا می ۲۰۲۱ شد. جو بایدن، رئیس‌جمهور بعدی، این مهلت را کمی به تعویق انداخت، اما در نهایت در سال ۲۰۲۱ تمام نیروهای امریکایی را از افغانستان خارج کرد. سقوط سریع دولت افغانستان و بازگشت طالبان به قدرت، نتیجه این خروج بود. طی دو دهه حضور در افغانستان، امریکا بیش از ۶۲۰۰ کشته و افغانستان بیش از ۱۶۸ هزار کشته داد. هزینه این جنگ نیز بالغ بر ۳.۴ تریلیون دالر شد.
ریشه‌های تاریخی عدم موفقیت امریکا
بسیاری از تحلیلگران از شکست امریکا در افغانستان تعجب نکردند، چرا که این کشور هیچ‌گاه پذیرای حکومت‌های دست‌نشانده خارجی نبوده است. در سال ۲۰۰۱، حدود ۷۵ درصد از جمعیت ۲۰ میلیونی افغانستان (که تا ۲۰۲۱ به ۴۰ میلیون رسید) در مناطق روستایی زندگی می‌کردند و جزو فقیرترین مردم جهان بودند. تاریخ افغانستان نشان می‌دهد که مقاومت در برابر اشغالگران (چه در قرن نوزدهم در برابر انگلیس و چه در قرن بیستم در برابر شوروی) همواره باعث ایجاد وحدت ملی شده است.
عوامل کلیدی در تثبیت حکومت پس از اشغال
دو عامل اساسی در موفقیت یا شکست یک حکومت پس از اشغال نقش دارند:
۱. واکنش رهبران حکومت سابق: آیا آن‌ها حاضر به تسلیم هستند یا به مقاومت ادامه می‌دهند؟
۲. وضعیت مخالفان: آیا مخالفان از مشروعیت و انسجام داخلی برخوردارند؟
در افغانستان، طالبان حاضر به تسلیم نشدند، درحالی که مخالفان آن‌ها (ائتلاف شمال و حکومت موردحمایت امریکا) نه حمایت مردمی کافی داشتند و نه از انسجام داخلی برخوردار بودند.
اشتباه امریکا در برخورد با طالبان
امریکا سقوط نظامی طالبان در سال ۲۰۰۱ را به معنای پایان سیاسی آن‌ها دانست و مشروعیت ائتلاف شمال و حامد کرزی را با پیروزی نظامی آن‌ها اشتباه گرفت. در واقع، بسیاری از رهبران مجاهدین بیشتر به منافع شخصی و قومی فکر می‌کردند تا منافع ملی، و همین امر باعث عدم مقبولیت دولت مرکزی شد.
طالبان به‌تدریج در مناطق پشتون‌نشین نفوذ کردند و تا سال ۲۰۰۸ کنترل بخش‌هایی از افغانستان را به دست گرفتند. در سال ۲۰۰۹، زمانی که باراک اوباما ۳۰ هزار نیروی جدید به افغانستان فرستاد، طالبان یک‌سوم ولایت‌های کشور را تحت کنترل داشتند و نظرسنجی‌ها نشان می‌داد که ۴۰ تا ۵۰ درصد مردم با آن‌ها همدردی می‌کنند.
شکست نهایی و خروج امریکا
حتی با وجود افزایش نیروهای نظامی، امنیت خارج از پایگاه‌های امریکایی و بریتانیایی وجود نداشت. تبلیغات طالبان، جنگ را به عنوان یک نبرد مذهبی و ملی علیه اشغالگران معرفی می‌کرد و بسیاری از مردم آن‌ها را به عنوان نیروی مقاومت می‌پذیرفتند. این شرایط منجر به امضای توافقنامه دوحه در سال ۲۰۲۰ شد، که در آن امریکا متعهد به خروج کامل نیروهایش شد و طالبان نیز متعهد به قطع حملات علیه نیروهای خارجی شدند (هرچند مذاکرات با دولت افغانستان نتیجه‌ای نداشت).
با قطع حمایت هوایی امریکا از نیروهای افغان، طالبان به سرعت پیشروی کردند و تا اگوست ۲۰۲۱ کنترل کامل افغانستان را به دست گرفتند. این پایان تلخ، نشان‌دهنده شکست استراتژیک امریکا در درک واقعیت‌های اجتماعی و سیاسی افغانستان بود.
یادداشت اختصاصی / خبرگزاری سریع
