هویت ملی در عصر تکنالوژی و ارتباطات

نویسنده:

عبدالحی مهمند

هویت ملی یكی از مباحث اساسی جوامع امروزی است و نقش بارز و برجسته ی هم در داخل جامعه و هم در عرصه بین المللی به عهده دارد. در افغانستان کنونی با توجه به بحران های گذشته،‌ هنوز هم این موضوع به صورتی كه می باید مشخص نیست اما تلاش ها در این مورد به صورت گسترده جریان دارد. عوامل و عناصر موثر در ایجاد و شناخت هویت ملی در افغانستان به سطوح و اندازه های متفاوت و مختلفی در حال عرض اندام كردن است و تكنولوژی ارتباطی نیز به عنوان یكی از فكتور های موثر، می تواند نقش قابل ملاحظه ی در این عرصه داشته باشد.

هویت چیست؟

هویت را در دو سطح فردی و جمعی می توان بررسی كرد كه به صورت كلی با هم پیوند نزدیك دارد. هویت در واقع می تواند شامل عناصری باشد كه در سئوال‌های ذیل قابل پیگیری است و می توان گفت: « اگر آدمی برای پرسش‌های زیر پاسخ مطمین و قانع كننده ای بیابد، در حقیقت هویت خویش را باز یافته است.

هویت ملی عبارت است از مجموعه خصایص و ارزش های مشترک یک ملت مستقل که افراد ملت نسبت به آن ها خود آگاهی یافته اند و به واسطه ی آن ها با یکدیگر احساس تعلق می کنند، پدیده هایی چون سرزمین سیاسی مشترک ، دین مشترک ، زبان مشترک، سلسله خاطرات سیاسی مشترک، برخی دیدگاه های اجتماعی مشترک و یک سلسله آداب و سنن و ادبیات و هنرهای مشترک. مجموعه ای از این مفاهیم شناسنامه ای ملی را پدید می آورد که هویت ملی یک گروه انسانی یا یک ملت را واقعیت می بخشد.

تحولات و رخداد های قرن بیست و یكم نشان داد كه دیدگاهی برخی از دانشمندان مبنی بر كم رنگ شدن عناصر ملی ومحلی در جهان دهكده سان، از پشتوانه های علمی برخوردار نبوده و یكی از شاخصه های بارز ملت ها در عصر حاضر تقویت شاخصه های ملی است. تقویت جنبش های مذهبی و افكار ناسیونالیستی در جهان به خوبی بیانگر همین امر است. در حقیقت هم هیچ ملتی نتوانسته و نمی تواند بدون هویت های تاریخی خویش زنده بماند و با اعتماد به نفس، پیشرفت كند.

ارتباطات و هویت

بدون تردید« گسترش فزاینده فناوری اطلاعات و ارتباطات که مانوئل کاستلز از آن به عنوان “جامعه شبکه ای” یاد می کند منجر به تحول و دگرگونی در ابعاد مختلف سیاسی، امنیتی، اقتصادی و اجتماعی شده است. ویژگیهای جامعه شبکه ای همچون اقتصاد اطلاعاتی ، فرهنگ مجازی و کاهش اهمیت زمان و مکان در تعاملات اجتماعی ویژگی متمایزی به هزاره سوم بخشیده است که اصل بنیادین آن اهمیت محوری فرد در عرصه فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی با بهره‌گیری از ابزارهای نوین ارتباطی و اطلاعاتی است. محصور شدن انسان فضای سایبری، ویژگی‌های زندگی امروزی را تغییر داده است؛ یک سیستم آن لاین نمونه ای از فضای سایبر است که کاربران آن می‌توانند از طریق ایمیل با یکدیگر ارتباط بر قرارکنند. دیدگاه ها و نظریات هرچند متفاوت اما نزدیك به هم در مورد تاثیر گزاری فناوری ارتباطات بر هویت ملی وجود دارد و همه بر این نكته اذعان دارند كه هویت ملی در جوامع امروزی از این فناوری متاثر است ولی به زعم برخی در جهت مثبت و به باور برخی دیگر در تعامل متقابل و به تصور بعضی دیگر نیز در سمت و سوی منفی:

«1- نظریه پردازان رویکرد اول معتقدند فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی زمینه استقرار و تقویت هویت ملی را فراهم می سازد و منازعات قومی و فروملی را کاهش می دهد. اندیشمندانی نظیر کارل دویچ، کلیفورد گیرتز و رابرتسون بر این امر تاکید دارند.

۲- برخی نیز بر این امر تاکید دارند که با فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی زمینه تقویت هویت های فروملی و تضعیف هویت های ملی فراهم می گردد. هربرت بلومر، مایکل براون، امانوئل کاستلز و حمید مولانا معتقدند فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی با تضعیف دولت-ملت و شکاف در هویت ملی بسترساز بحران های فروملی و قومی هستند.

۳- نظریه پردازان رویکرد دوم با نگاهی ترکیبی به تاثیر تکنالوژی های اطلاعاتی و ارتباطاتی بر هویت ملی، جنبه های تقویت کننده و تضعیف کننده هویت ملی را بر شمارند.

یكی از پرسش‌های مطرح در هویت شناختی این است كه چه عواملی در ساخت، به چالش کشیدن و بحرانی کردن هویت نقش دارند؟ بدون تردید تحولات ناشی از فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی یكی از این عوامل و گزینه هاست.به عنوان نمونه موارد ذیل می تواند یكی از گزینه های تاثیر گزاری فناوری ارتباطات بر هویت باشد:

• ارتقای امکانات میانجی گرایانه هویت های ملی در برابر هویت فراملی و فروملی.
• افزایش قدرت انتخاب مخاطبان.
• افزایش اطلاعات وآموزش به ملت ها و آگاه ساختن ملل نسبت به سنت های ریشه دار ملی.
• جایگزینی دیپلماسی علنی(نقش و تاثیر افکار عمومی، مطبوعات و. . . ) به جای دیپلماسی سنتی.
• کمک به پیشبرد سیاست های ملی و افزایش سطح مشارکت اجتماعی و ایجاد شرایط مناسب برای حل و فصل بحران نفوذ، مشارکت، هویت و مشروعیت.

توسعه شهرنشینی، ارتقاء سطح سواد، افزایش درآمد سرانه و تقویت پیوند های اجتماعی بین جوامع .

نگاهی به سرگذشت جوامع بشری در قرون اخیر و گسترش اختراعات و توسعه تكنولوژی ها نشان میدهد كه انقلاب ارتباطات و فناوری های نوین اطلاعاتی به عنوان محرک و ابزار اصلی جهانی شدن با گسترش ارتباطات، اطلاع رسانی، ارتقای دانش و آگاهی جهانی، تسریع تحرک اجتماعی، گسترش علوم و دانش بشری، افزایش تبادل دیدگاه ها، درک متقابل فرهنگ ها، رفع سوء تفاهم ها میان ملت ها، ارتقای ارزش های مشترک ذهنی و احساس تعلق انسان ها به اجتماعی کلی تر، گسترش تقویت همکاری و همفکری ملت ها، موجب تقویت هویت های ملی گردیده است. انقلاب ارتباطات با ویژگی های مثبت یادشده هویت ها را انتقاد پذیر، گسترده، باز، منعطف و متکثر ساخته است و با این تحولات، نقش میانجی گرایانه هویت ملی در برابر هویت فروملی و فراملی را، فراهم ساخته است.

البته در بعد دیگر چنانكه اشاره شد: تکنالوژی های اطلاعاتی و ارتباطاتی، سلطه و انحصار این فناوری های نوین از یک سو زمینه یکسان سازی فرهنگی و یکپارچگی فرهنگی را فراهم ساخته و از سوی دیگر با آگاهی بخشی و تقویت خودآگاهی هویت های فروملی، زمینه‌ی تقویت گرایش های گریز از مرکز را فراهم ساخته و هویت های ملی را با چالش های جدی مواجه ساخته است.

در دنیایی امروز با بهره گیری از قدرت و توان فناوری مذكور سیاست مداران کشورها با هدف افزایش نقش میانجی گرایانه هویت ملی، ضمن استفاده ازاین ابزار در جهت تقویت هویت ملی، در تعامل با هویت های فروملی و فراملی درکاستن تاثیرات منفی فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی اقدام نمایند.

اصطلاح جامعه اطلاعاتی تنها یك مفهوم انتزاعی صرف نیست ودر عمل تاثیرات فراوان بر جامعه فزیكی و اجتماعات بشری بر جای گذاشته است، جامعه‌ی‌ اطلاعاتی‌ اجتماعات‌ و هویت‌های‌ جدیدی‌ خلق‌ می‌کند. در جامعه‌ای‌ که‌ به‌ ارتباطات‌ مبتنی‌ برصنعت‌ چاپ‌، تلویزیون‌ و تلفن‌ متکی‌ است‌، شیوه‌ تولید به‌ گونه‌ای‌ است‌ که‌ هویت‌ها را به‌ صورت‌ عاقل‌ سودمند و خودبسنده‌ در می‌آورد اما در جامعه‌ اطلاعاتی‌، جامعه‌ای‌ که‌ ارتباطات‌ الکترونیکی‌ سیطره‌ دارد ذهنیت‌ها و هویت‌های‌ ناپایدار، چند لایه‌ و پراکنده‌ ظهور می‌کند.هویت‌ دیجیتالی‌ که‌ محصول‌ جامعه‌ی ‌اطلاعاتی‌ و اجتماعات‌ مجازی‌ است‌، مخاطبان‌ و کاربران‌ وسایل‌ نوین‌ ارتباطی‌ و اطلاعاتی‌ را هدف‌ قرار می‌دهد و هویت‌ ملی‌ و محلی‌ آنها به‌ سمت‌ هویت‌ فراملیتی‌ تغییر می‌کند.

تاثیر فضای مجازی بر هویت

شبكه و فضای مجازی در واقع بخشی از مطالعه گسترده دانشمندان جامعه و روان شناسی است. فضایی كه در دنیای مجازی و موازی با دنیایی واقعی را ایجاد كرده و بسیاری از معادلات واقعی را برهم زده است. از مهمترین ویژگیهای فضای مجازی گسترش اهمیت فرد و حیطه خصوصی در برابر جمع و حوزه عمومی است. افراد در فضای مجازی در عین حال که میتوانند در گروههای مختلف و گاه متضاد با هویت حقیقی خود حضور داشته باشند؛ میتوانند خود را جدا از دیگران و تنها نیز حس کنند. نبود مراتب قدرت در فضای مجازی باعث میشود، فردیت افراد در جمع حل نشود. در جهان واقعی قدرت انتخاب افراد، همواره تحت تاثیر عواملی چون جبر مکان، زمان، فرهنگ، حکومت و… محدود بوده است. اما در جهان مجازی مرزهای محدود کننده از میان برداشته میشود و شخص در مقیاس جهانی با گزینه های فراوانی برای انتخاب روبروست.

مهمترین متغیر در هویت ملی، وحدت بخشی یا تمایز پذیری اجتماعی است. اجتماعی شدن وفردی شدن دو روی سکه تجدد و دوره مدرن هستند. یعنی دوره مدرن دارای یک دوگانگی در ساختار اجتماعی است که از یک طرف به اجتماعی شدن افراد منجر میشود و از طرف دیگر فردی شدن را تقویت میکند.

رادیو، تلویزیون و ابزارهای ارتباطی در این دوره جوامع محلی و ملی را با یک شبکه محدود یکپارچه میسازد و سپس تکثر و تنوع مجاری ارتباطی و قدرت انتخاب افراد در کانالها و شبکه‌های ارتباطی موجب میشود تا مخاطبان تکه تکه و پاره پاره شوند.